Αυτογνωσία
ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΑΥΤΟΓΝΩΣΙΑ
Σε τι αναφερόταν το δελφικό παράγγελμα «άνθρωπε γνώθι σαυτόν»;
Σε μια πρώτη ανάλυση αυτή η δελφική προτροπή για «αυτογνωσία» θα μπορούσε να αφορά την μελέτη του χαρακτήρα, των διάφορων όψεων της προσωπικότητας, έτσι ώστε να ξέρει κανείς τα «καλά και κακά» του χαρακτήρα του, και να δρα με σύνεση στις διάφορες καταστάσεις. Όμως πιστεύουμε ότι το ρητό πήγαινε ακόμη πιο βαθιά, και στην πραγματικότητα αναφερόταν στην ουσιαστική, στην πραγματική φύση του ανθρώπου. Προέτρεπε λοιπόν τον επισκέπτη του μαντείου να ψάξει να βρει και να αποκτήσει επίγνωση, αυτογνωσία του αληθινού, «βαθιού εαυτού», εκείνου που είναι πέρα από αυτό που είναι πρόσκαιρο και αλλάζει, που ντύνεται με χαρακτηριστικά και γίνεται προσωπικότητα.
Σε αυτήν την αναζήτηση της αυτογνωσίας ερχόμαστε άμεσα αντιμέτωποι με μερικούς εμφανείς παράγοντες: με την συνείδηση, τον νου, ή τον εαυτό, ό,τι και αν εννοούμε με την λέξη αυτήν. Ας δούμε όμως κάθε παράγοντα ξεχωριστά:
Σχετικά με την συνείδηση δεν χρειάζεται να επικεντρωνόμαστε τόσο στο ερώτημα αν παράγεται από την ύλη ή από το πνεύμα, όσο στην σπουδαιότητά της στην ζωή. Συνείδηση με την γενική έννοια της αντίληψης φαίνεται να διαθέτουν όχι μόνο οι άνθρωποι, αλλά κατά ένα μέρος τα ζώα και τα φυτά και ποιος ξέρει ίσως και τα ορυκτά και τα μικρά σωματίδια ύλης. Αυτά τα τελευταία διαθέτουν κάποια στοιχειώδη «αντίληψη» με την έννοια της ικανότητας αλληλεπίδρασης/ανταποκριτικότητας με άλλα στοιχεία του περιβάλλοντος. Είμαστε πλέον σίγουροι ότι το σύμπαν έχει την δυνατότητα να παράγει συνείδηση, αν βέβαια το ίδιο το σύμπαν δεν παράγεται με έναν άγνωστο σε εμάς τρόπο από την συνείδηση.
Τώρα όσο για τον νου, που είναι το πιο σημαντικό ίσως μέρος της συνείδησης, είναι γνώρισμα των νοήμονων όντων, των ανθρώπων οποιασδήποτε εξέλιξης ή μόρφωσης. Με τον νου οι άνθρωποι δημιουργούν επιστήμες, τέχνες, φιλοσοφία, ανθρώπινες σχέσεις, φιλανθρωπικές οργανώσεις, αλληλεγγύη μεταξύ εθνών, πνευματικά και θρησκευτικά ιδρύματα κ.λπ. Τα όντα των άλλων βασιλείων της φύσης, μη διαθέτοντας έναν τέτοιον νου δεν μπορούν να παράγουν όλα αυτά τα αγαθά του πολιτισμού.
Ποιος όμως κοιτάζει ακόμη και αυτόν τον νου και τις διάφορες λειτουργίες του; Αυτός ο παράγοντας αποκαλείται με διάφορα ονόματα: εαυτός, εγώ, αυτεπίγνωση. Αλλά ποιος ή τι τον γεννάει αυτόν; Μήπως πάλι η ύλη, η συνείδηση, ο νους ή κάτι άλλο; Εδώ φθάνουμε στο κλειδί της αυτογνωσίας. Σε κάθε άνθρωπο υπάρχει ένας που διακρίνει τα διάφορα συναισθήματα, και όλες τις λειτουργίες του νου, όπως σκέψεις, αισθήματα, κρίσεις, αναμνήσεις, και τα παρόμοια. Αν πάλι ισχυριστεί κανείας ότι δεν υπάρχει κάποιος που τα βλέπει όλα αυτά, τι νόημα έχει η αυτογνωσία; Αν δεν υπάρχει ένας Εαυτός, τι νόημα έχει το δελφικό παράγγελμα «άνθρωπε γνώθι σαυτόν»;
Και στο σημείο αυτό δεν έχει τόσο σημασία πώς ή ποιος δημιουργεί αυτόν τον εαυτό, όσο το γεγονός ότι το ίδιο το σύμπαν έχει την δυνατότητα να παράγει «αυτόν που το κοιτάζει». Οι άνθρωποι όπως γνωρίζουμε εξελίσσονται. Από πιθηκάνθρωποι έφθασαν στον homo sapiens, στον «άνθρωπο τον σοφό», αν και όπως φαίνεται ακόμη δεν έγινε ο άνθρωπος πραγματικά σοφός. Αλλά έφθασε άραγε ο άνθρωπος στο τέρμα της εξέλιξής του; Ο νόμος της εξέλιξης μας βεβαιώνει ότι το αντίθετο ισχύει. Ο άνθρωπος πρόκειται να εξελιχθεί. Ως ποιο σημείο άραγε; Και τώρα το τελευταίο ερώτημα: Αν το σύμπαν μπόρεσε και έφτιαξε κάποιον που το βλέπει, γιατί δεν θα μπορούσε ίσως στο απώτερο μέλλον - ή ίσως και στο απώτερο παρελθόν - να παράγει και αυτόν που μπορεί να δημιουργήσει έναν πλανήτη, ένα ηλιακό σύστημα ή να πυροδοτήσει ένα Μπιγκ-μπανγκ;