Η ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΔΙΑΠΕΡΝΑ ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ;
Η ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΔΙΑΠΕΡΝΑ ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ;
Ο φιλόσοφος Philip Goff απαντά σε ερωτήσεις σχετικά με τον «παμψυχισμό».
του Γκάρεθ Κουκ
Ένα από τα πιο προκλητικά προβλήματα της επιστήμης είναι ένα ερώτημα που μπορεί να διατυπωθεί εύκολα: Από πού προέρχεται η συνείδηση; Στο νέο του βιβλίο Galileo’s Error: Foundations for a New Science of Consciousness, ο φιλόσοφος Φίλιπ Γκοφ εξετάζει μια ριζοσπαστική οπτική: Τι θα συμβεί αν η συνείδηση δεν είναι κάτι το ιδιαίτερο που κάνει ο εγκέφαλος, αλλά είναι μια ποιότητα έμφυτη σε όλη την ύλη; Είναι μια θεωρία γνωστή ως “παμψυχισμός” και ο Γκοφ εισάγει τους αναγνώστες στην ιστορία της ιδέας, απαντά σε συνήθεις αντιρρήσεις (όπως «Αυτό είναι απλώς τρελό!») και εξηγεί γιατί πιστεύει ότι ο παμψυχισμός αντιπροσωπεύει την καλύτερη πορεία προς τα εμπρός. Απάντησε σε ερωτήσεις του Γκάρεθ Κουκ, που είναι συντάκτης του περιοδικού Scientific American's Mind Matters. Εδώ ακολουθεί μια παρουσίαση της συνέντευξης.
Μπορείτε να εξηγήσετε, με απλά λόγια, τι εννοείτε με τον όρο “πανψυχισμός”;
Σύμφωνα με την άποψη που επικρατεί σήμερα σχετικά με τα πράγματα γύρω μας, η συνείδηση υπάρχει μόνο στον εγκέφαλο των εξαιρετικά εξελιγμένων οργανισμών, και ως εκ τούτου η συνείδηση υφίσταται μόνο σε ένα μικροσκοπικό μέρος του σύμπαντος και μόνο στην πολύ πρόσφατη ιστορία. Αντίθετα, σύμφωνα με τον παμψυχισμό η συνείδηση διαπερνά το σύμπαν και είναι θεμελιώδες χαρακτηριστικό του. Αυτό δεν σημαίνει ότι κυριολεκτικά όλα είναι συνειδητά. Ο βασικός περιορισμός είναι ότι τα θεμελιώδη συστατικά της πραγματικότητας – όπως τα ηλεκτρόνια και τα κουάρκ – έχουν απίστευτα απλές μορφές εμπειρίας. Και η αρκετά περίπλοκη εμπειρία του ανθρώπινου ή ζωικού εγκεφάλου προέρχεται κατά κάποιον τρόπο από την εμπειρία των πιο βασικών τμημάτων του εγκεφάλου.
Ίσως είναι σημαντικό να διευκρινίσουμε τι εννοώ με τον όρο «συνείδηση», καθώς η λέξη αυτή είναι στην πραγματικότητα αρκετά διφορούμενη. Μερικοί άνθρωποι την χρησιμοποιούν εννοώντας κάτι αρκετά περίπλοκο, όπως η αυτογνωσία ή η ικανότητα να στοχάζεται κανείς την ύπαρξή του. Αυτό είναι κάτι που μπορεί να είμαστε απρόθυμοι να αποδώσουμε σε πολλά ζώα και οπωσδήποτε όχι στα θεμελιώδη σωματίδια. Αλλά όταν χρησιμοποιώ τη λέξη συνείδηση, εννοώ απλώς εμπειρία: ευχαρίστηση, πόνος, οπτική ή ακουστική εμπειρία κ.λπ.
Τα ανθρώπινα όντα έχουν μια πολύ πλούσια και πολύπλοκη εμπειρία, ενώ τα άλογα διαθέτουν μια λιγότερο πλούσια και τα ποντίκια ακόμα λιγότερο πλούσια εμπειρία. Καθώς προχωράμε σε όλο και πιο απλούστερες μορφές ζωής, βρίσκουμε όλο και πιο απλούστερες μορφές εμπειρίας. Ίσως, κάποια στιγμή, το φως σβήνει και η συνείδηση εξαφανίζεται. Αλλά είναι τουλάχιστον λογικό να υποθέσουμε ότι αυτή η συνέχεια της συνείδησης που εξασθενεί ενώ δεν σβήνει ποτέ μεταφέρεται και στην ανόργανη ύλη, ενώ τα θεμελιώδη σωματίδια έχουν σχεδόν αφάνταστα απλές μορφές εμπειρίας που αντικατοπτρίζουν την απίστευτα απλή φύση τους. Αυτό πιστεύουν οι παμψυχολόγοι.
Γράφετε ότι καταλήξατε σε αυτήν την ιδέα ως τρόπο επίλυσης ενός προβλήματος στον τρόπο μελέτης της συνείδησης. Ποιο, κατά τη γνώμη σας, είναι το πρόβλημα;
Παρά τη μεγάλη πρόοδο στην επιστημονική μας αντίληψη για τον εγκέφαλο, δεν έχουμε ακόμη κάποια εξήγηση για το ποια πολύπλοκη ηλεκτροχημική σηματοδότηση είναι κατά κάποιον τρόπο ικανή να δημιουργήσει τον εσωτερικό υποκειμενικό κόσμο των χρωμάτων, των ήχων, των μυρωδιών και των γεύσεων που καθένας από μας γνωρίζει εμπειρικά. Υπάρχει ένα βαθύ μυστήριο στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίον αυτά που γνωρίζουμε για τον εαυτό μας εκ των έσω ταιριάζουν με αυτά που μας λέει η επιστήμη για την ύλη απέξω.
Αν και το πρόβλημα είναι ευρέως αναγνωρισμένο, πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι πρέπει απλώς να αποκλείσουμε τις τυπικές μεθόδους μας για τη διερεύνηση του εγκεφάλου και έτσι τελικά θα το λύσουμε. Αλλά στο νέο μου βιβλίο υποστηρίζω ότι το πρόβλημα της συνείδησης προκύπτει από τον τρόπο με τον οποίον σχεδιάσαμε την επιστήμη από την αρχή της επιστημονικής επανάστασης.
Βασική στιγμή στην επιστημονική επανάσταση ήταν η δήλωση του Γαλιλαίου ότι τα μαθηματικά θα ήταν η γλώσσα της νέας επιστήμης, ότι η νέα επιστήμη έπρεπε να έχει ένα καθαρώς ποσοτικό λεξιλόγιο. Αλλά ο Γαλιλαίος συνειδητοποίησε ότι δεν μπορείς να συλλάβεις τη συνείδηση με αυτούς τους όρους, καθώς η συνείδηση είναι ουσιαστικά ένα φαινόμενο που περιλαμβάνει ποιότητα. Σκεφτείτε την ερυθρότητα της εμπειρίας του κόκκινου χρώματος, ή τη μυρωδιά των λουλουδιών, ή τη γεύση της μέντας. Δεν μπορείτε να συλλάβετε αυτού του είδους τις ιδιότητες με το καθαρώς ποσοτικό λεξιλόγιο της φυσικής επιστήμης. Έτσι ο Γαλιλαίος αποφάσισε ότι πρέπει να θέσουμε τη συνείδηση έξω από τον τομέα της επιστήμης. Αφού το κάνουμε αυτό, όλα τα άλλα θα μπορούσαν να αποτυπωθούν με τα μαθηματικά.
Αυτό είναι πραγματικά σημαντικό, γιατί παρόλο που το πρόβλημα της συνείδησης λαμβάνεται σοβαρά υπόψη, οι περισσότεροι άνθρωποι υποθέτουν ότι η συμβατική επιστημονική μας προσέγγιση είναι ικανή να το λύσει. Και το νομίζουν αυτό επειδή βλέπουν τη μεγάλη επιτυχία της φυσικής επιστήμης στην εξήγηση ολοένα και περισσότερων τομέων του κόσμου μας και καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι αυτό θα πρέπει να μας διασφαλίζει ότι η φυσική επιστήμη από μόνη της μια ημέρα θα εξηγήσει τη συνείδηση.
Ωστόσο, πιστεύω ότι αυτή η αντίδραση έχει τις ρίζες της σε μια παρανόηση της ιστορίας της επιστήμης. Ναι, η φυσική επιστήμη ήταν απίστευτα επιτυχημένη. Αλλά ήταν επιτυχής ακριβώς επειδή σχεδιάστηκε για να αποκλείει τη συνείδηση. Αν ο Γαλιλαίος ταξίδευε στον χρόνο μέχρι σήμερα και άκουγε για αυτό το πρόβλημα της εξήγησης της συνείδησης με τους όρους της φυσικής επιστήμης, θα έλεγε: «Φυσικά, δεν μπορείς να το κάνεις αυτό. Σχεδίασα τη φυσική επιστήμη για να ασχολείται με ποσότητες, όχι με ποιότητες».
Πώς σας επιτρέπει ο παμψυχισμός να προσεγγίσετε το πρόβλημα διαφορετικά;
Το σημείο εκκίνησης του παμψυχολόγου είναι ότι η φυσική επιστήμη δεν μας λέει στην πραγματικότητα τι είναι η ύλη. Αυτό ακούγεται σαν ένας περίεργος ισχυρισμός στην αρχή. Διαβάζετε ένα εγχειρίδιο φυσικής και φαίνεται ότι μαθαίνετε κάθε λογής απίστευτα πράγματα για τη φύση του χώρου, του χρόνου και της ύλης. Αλλά αυτό που έχουν συνειδητοποιήσει οι φιλόσοφοι της επιστήμης είναι ότι η φυσική επιστήμη, με όλο τον πλούτο της, περιορίζεται στο να μας μιλάει για τη συμπεριφορά της ύλης, δηλαδή για το τι κάνει. Η φυσική μας λέει, για παράδειγμα, ότι η ύλη έχει μάζα και φορτίο. Αυτές οι ιδιότητες ορίζονται πλήρως ως προς τη συμπεριφορά – πράγματα όπως η έλξη, η απώθηση, η αντίσταση στην επιτάχυνση κ.λπ. Η Φυσική δεν μας λέει απολύτως τίποτε για αυτό που οι φιλόσοφοι θέλουν να αποκαλούν εγγενή φύση της ύλης: τι είναι η ίδια ύλη.
Αποδεικνύεται λοιπόν ότι υπάρχει μια τεράστια τρύπα στην επιστημονική μας ιστορία. Η πρόταση του παμψυχολόγου είναι να βάλει τη συνείδηση σε αυτή την τρύπα. Η συνείδηση, για τον παμψυχολόγο, είναι η εγγενής φύση της ύλης. Υπάρχει απλώς ύλη, από αυτή την άποψη, τίποτε υπερφυσικό ή πνευματικό. Όμως η ύλη μπορεί να περιγραφεί από δύο οπτικές γωνίες. Η φυσική επιστήμη περιγράφει την ύλη «απέξω», όσον αφορά τη συμπεριφορά της. Αλλά η ύλη «εκ των έσω» – δηλαδή, όσον αφορά την εγγενή της φύση – αποτελείται από μορφές συνείδησης.
Αυτό που μας προσφέρει ο παμψυχισμός είναι ένας πανέμορφα απλός, κομψός τρόπος ενσωμάτωσης της συνείδησης στην επιστημονική μας κοσμοθεωρία, παντρεύοντας αυτά που γνωρίζουμε για τον εαυτό μας από μέσα με όσα μας λέει η επιστήμη για την ύλη απέξω.
Ποιες είναι οι αντιρρήσεις σε αυτήν την ιδέα που ακούτε πιο συχνά και πώς απαντάτε;
Φυσικά, το πιο συνηθισμένο σχόλιο είναι: «Αυτό είναι απλώς τρελό!» Αλλά πολλές από τις καλύτερες επιστημονικές θεωρίες μας έρχονται σε άμεση αντίθεση με την κοινή λογική, όπως για παράδειγμα η θεωρία του Άλμπερτ Αϊνστάιν ότι ο χρόνος επιβραδύνεται όταν ταξιδεύετε πολύ γρήγορα, ή η θεωρία του Κάρολου Δαρβίνου ότι οι πρόγονοί μας ήταν πίθηκοι. Τελικά, θα πρέπει να κρίνετε μια άποψη όχι από τους πολιτιστικούς της συνειρμούς αλλά από την ερμηνευτική της ικανότητα. Ο παμψυχισμός μας προσφέρει έναν τρόπο να λύσουμε το μυστήριο της συνείδησης, έναν τρόπο που αποφεύγει τις βαθιές δυσκολίες που μαστίζουν πιο συμβατικές επιλογές.
Προβλέπετε ένα σενάριο στο οποίο μπορεί να δοκιμαστεί ο πανψυχισμός;
Υπάρχει μια ουσιαστική δυσκολία στην καρδιά της επιστήμης της συνείδησης: η συνείδηση είναι μη παρατηρήσιμη. Δεν μπορείτε να κοιτάξετε μέσα σε ένα ηλεκτρόνιο για να δείτε εάν είναι συνειδητό ή όχι. Αλλά ούτε μπορείτε να κοιτάξετε μέσα στο κεφάλι κάποιου και να δείτε τα συναισθήματα και τις εμπειρίες του. Γνωρίζουμε ότι η συνείδηση δεν αποδεικνύεται με την παρατήρηση και το πείραμα, αλλά με το να είσαι συνειδητός.
Ο μόνος τρόπος με τον οποίο μπορούμε να μάθουμε για τη συνείδηση των άλλων είναι ρωτώντας τους: «Δεν μπορώ να αντιληφθώ άμεσα την εμπειρία σας, αλλά μπορώ να σας ρωτήσω τι νιώθετε. Και αν είμαι νευροεπιστήμονας, μπορώ να το κάνω ενώ σαρώνω τον εγκέφαλό σας για να δω ποια “λαμπάκια ανάβουν” καθώς μου λέτε τι αισθάνεστε και τι βιώνετε». Με αυτόν τον τρόπο, οι επιστήμονες μπορούν να συσχετίσουν ορισμένα είδη εγκεφαλικής δραστηριότητας με ορισμένα είδη εμπειρίας. Γνωρίζουμε τώρα ποια είδη εγκεφαλικής δραστηριότητας συνδέονται με αισθήματα πείνας, με οπτικές εμπειρίες, με ευχαρίστηση, πόνο, άγχος κ.λπ.
Αυτή είναι πραγματικά σημαντική πληροφορία, αλλά δεν είναι μια θεωρία της συνείδησης. Αυτό συμβαίνει επειδή εκείνο που τελικά θέλουμε από την επιστήμη της συνείδησης είναι μια εξήγηση αυτών των συσχετισμών. Γιατί, ας πούμε, ένα συγκεκριμένο είδος δραστηριότητας στον υποθάλαμο συνδέεται με το αίσθημα της πείνας; Γιατί να είναι έτσι; Μόλις αρχίσετε να απαντάτε σε αυτήν την ερώτηση, προχωράτε πέρα από εκείνο που μπορεί – αυστηρά μιλώντας – να δοκιμαστεί, απλώς και μόνο επειδή η συνείδηση είναι μη παρατηρήσιμη. Πρέπει να στραφούμε στη φιλοσοφία.
Το ηθικό δίδαγμα της ιστορίας είναι ότι χρειαζόμαστε τόσο την επιστήμη όσο και τη φιλοσοφία για να αποκτήσουμε μια θεωρία της συνείδησης. Η επιστήμη μας δίνει συσχετισμούς μεταξύ της εγκεφαλικής δραστηριότητας και της εμπειρίας. Στη συνέχεια, πρέπει να επεξεργαστούμε την καλύτερη φιλοσοφική θεωρία που εξηγεί αυτούς τους συσχετισμούς. Κατά την άποψή μου, η μόνη θεωρία που μπορεί να χρησιμοποιηθεί είναι ο παμψυχισμός.
Πώς σας τράβηξε το ενδιαφέρον αυτό το θέμα;
Όταν σπούδαζα φιλοσοφία μας δίδασκαν ότι υπήρχαν μόνο δύο προσεγγίσεις στην συνείδηση: είτε πιστεύετε ότι η συνείδηση μπορεί να εξηγηθεί με συμβατικούς επιστημονικούς όρους, είτε πιστεύετε ότι η συνείδηση είναι κάτι μαγικό και μυστηριώδες το οποίο η επιστήμη δεν θα καταλάβει ποτέ. Σκέφτηκα ότι και οι δύο αυτές απόψεις ήταν αρκετά απαισιόδοξες. Νομίζω ότι μπορούμε να ελπίζουμε ότι μια μέρα θα έχουμε μια επιστήμη της συνείδησης, αλλά γι’ αυτό θα πρέπει πρώτα να ξανασκεφτούμε τι είναι επιστήμη. Ο παμψυχισμός μας προσφέρει έναν τρόπο να το κάνουμε αυτό.
Σημείωση
Ο Γκάρεθ Κουκ (Gareth Cook) είναι δημοσιογράφος που έχει λάβει το βραβείο Πούλιτζερ και ο οποίος επιμελείται τη διαδικτυακή στήλη ειδήσεων του Scientific American's Mind Matters.