Αν θέλεις να ελευθερωθείς, γνώρισε τον αληθινό εαυτό σου. Δεν έχει μορφή, ούτε εμφάνιση, δεν έχει ρίζα ούτε βάση, δεν έχει διαμονή, αλλά είναι ζωηρός και ανάλαφρος. Ανταποκρίνεται με ευμετάβλητη ευκολία, αλλά η λειτουργία του δεν μπορεί να εντοπιστεί. Γι' αυτό όσο τον ψάχνεις τον χάνεις, όσο τον αναζητάς τόσο απομακρύνεσαι από αυτόν. - Λιν Τσι
Ζεν είναι η ιαπωνική απόδοση της κινέζικης λέξης "Τσαν". Και οι δυο λέξις "Ζεν" (ιαπωνικά) και "Τσαν" (κινέζικα) προέρχονται από την σανσκριτική λέξη Ντιάνα, που σημαίνει "διαλογισμός". Ο Ζεν Βουδισμός εστιάζεται στην επίτευξη της φώτισης (μπόντι) μέσω διαλογισμού, όπως έκανε ο Σιντάρντα Γκαουτάμα. Διδάσκει ότι όλα τα ανθρώπινα όντα έχουν μέσα τους μια βουδική φύση, ή την δυνατότητα να φθάσουν στην φώτιση, αλλά η βουδική φύση συσκοτίζεται από την άγνοια. Για να ξεπεράσει την άγνοια το Ζεν απορρίπτει την μελέτη των γραφών, τις θρησκευτικές τελετές, τις λατρευτικές πράξεις και τις αγαθοεργίες, προς χάριν του διαλογισμού που οδηγεί σε μια ξαφνική διείσδυση της ενόρασης και της επίγνωσης στην έσχατη πραγματικότητα.
Οι Ινδικές Ρίζες του Ζεν
Οι πρώτες ρίζες του Ζεν μπορούν να εντοπιστούν στα κείμενα της ινδικής φιλοσοφίας, όπως είναι τα Ουπανισάντ, τα οποία ανάγονται στο 5000 π.Χ. Τα Ουπανισάντ είναι μια συλλογή ποιημάτων τα οποία οι ινδουϊστές θερούν ως Ιερές Γραφές. Πολυάριθμες τεχνικές διαλογισμού (ντιάνα) άνθισαν στην Ινδία επί χιλιάδες χρόνια. Η μέθοδος του γιόγκα προέκυψε από αυτές και εξελίχθηκε σε ένα σύστημα πειθαρχημένης εστίασης της προσοχής και αδειάσματος του νου για να πετύχει την ένωση με το σύμπαν. Στην διάρκεια της ζωής του Βούδα ήταν πολύ διαδεδομένος ο γιόγκα σαν μια μέθοδος συγκέντρωσης του πνεύματος σε ένα σημείο: την επίτευξη της αταραξίας μέσω διαλογισμού σε καθιστή στάση. Στην πραγματικότητα οι μέθοδοι του γιόγκα της εποχής εκείνης περιορίζονταν σε κανόνες σχετικά με τι πρέπει κανείς να τρώει, τι να αποφεύγει, πώς να νηστεύει, καθώς και σε ορισμένους όρκους που έδινε, όπως να παραμένει ακίνητος στο ένα πόδι για μεγάλη χρονική περίοδο. Μέσω αυτών των μεθόδων και μια ολόκληρη σειρά από ασκήσεις ο γιόγκι μάθαινε να παραμένει αδιάφορος στα εξωτερικά ερεθίσματα και να ελέγχει και την παραμικρή κίνηση του πνεύματός του.
Ο Βούδας ακολούθησε αυτό το είδος γιόγκα επί δώδεκα χρόνια από την στιγμή που αποφάσισε να απαρνηθεί την κοσμική ζωή. Επισκέφθηκε αγίους και συζήτησε με σοφούς, ταξιδεύοντας στα τέσσερα τέταρτα της χώρας. Ωστόσο ο Βούδας δεν βρήκε στον γιόγκα την απάντηση στα δυο ουσιαστικά ερωτήματα: Τι είναι ο άνθρωπος; Πώς πρέπει να ζει ο άνθρωπος;
Ο Βούδας εγκατέλειψε τον ασκητισμό, κάθισε σε ένα μέρος ήρεμος, σε στάση λωτού και παρατήρησε την αναπνοή του. Την αυγή της όγδοης ημέρας του διαλογισμού του έφθασε στο ανώτερο επίπεδο της συνείδησης, καθώς παρατηρούσε το φως των άστρων. Ο Βούδας ανακάλυψε την αληθινή του φύση στο σύμπαν και έναν κανόνα για την ύπαρξη του ανθρώπου.
Επί σαράντα χρόνια ο Σακυαμούνι Βούδας δίδαξε τους μαθητές του να απαλλάσσονται από τα κοσμικά δεσμά προκειμένου να πετύχουν την φώτιση. Αυτό είναι που ονομάζουμε Σχολή Διδασκαλίας. Όμως η απόλυτη κατάσταση του μπόντι, της φώτισης, είναι πέραν όλων των σχετικοτήτων και των αντιθέτων και δεν μπορεί να εκφραστεί με την συνηθισμένη ανθρώπινη γλώσσα. Γι' αυτό μια μέρα στην συνέλευση των μαθητών ο Βούδας έπιασε με το χέρι του ένα λουλούδι, μια χειρονομία την οποία κατανόησε μόνο ο κυριότερος μαθητής του, ο Μαχακασιάπα και χαμογέλασε γνέφοντας σε αναγνώριση. Τότε ο Βούδας του είπε, "Κατέχω τον θησαυρό του αληθινού νταρμικού οφθαλμού, τον θαυμαστό νου του νιρβάνα και την άυλη Πραγματικότητα τα οποία τώρα μεταβιβάζω σ' εσένα". Έτσι ο Μαχακασιάπα έγινε ο πρώτος πατριάρχης του Ζεν.
Επειδή ο νους μας ασχολείται συνεχώς με απείθαρχες και τυχαίες σκέψεις δεν μπορούμε να ανακαλύψουμε την εσωτερική βουδική μας φύση. Όταν όμως την ανακαλύψουμε, δεν είναι κάτι καινούργιο. Όταν συμβεί αυτό δεν υπάρχει καμιά διαφορά ανάμεσα σε εμάς και στον Βούδα. Όμως είτε είμαστε αφυπνισμένοι είτε σε άγνοια η βουδική φύση είναι πάντα παρούσα σε όλα τα όντα και επομένως τα όντα ακόμα και στην πιο χονδροειδή πλάνη εξακολουθούν να έχουν την δυνατότητα να γίνουν Βούδες. – Thich Thien-An, Zen Philosophy, Zen Practice.
Όταν ο Βουδισμός έφθασε στην Κίνα από την Ινδία αρχικώς προσαρμόστηκε στον κινέζικο πολιτισμό και στην νοοτροπία. Ο Βουδισμός δέχθηκε επιρροές από τον Κομφουκισμό και τον Ταοϊσμό. Ο Γκόνταρντ αναφέρει τον Ντ. Τ. Σουζούκι που αποκαλεί το Τσαν "μια φυσική εξέλιξη του Βουδισμού κάτω από ταοϊστικές συνθήκες".
Πέντε Σχολές Ζεν
Ο Μποντιντάρμα έφερε τον Βουδισμό Ντιάνα από την Ινδία στην Κίνα στην αρχή του 6ου αιώνα. Αυτός έγινε ο πρώτος πατριάρχης της σχολής Τσαν. Η σχολή Τσαν χωρίστηκε στην Βόρεια και στην Νότια Σχολή μετά τον 5ο πατριάρχη. Η γραμμή διαδοχής της Νότιας Σχολής Τσαν (με επικεφαλής τον Χουέι Νενγκ, 638-713) χωρίστηκε περαιτέρω σε "πέντε σχολές". Αυτές είναι: (1) Κουέι Γιανγκ Τσαν (ιαπ. Ικύο Ζεν), (2) Λιν Τσι Τσαν (ιαπ. Ριντζάι Ζεν), (3) Τσάο Τανγκ Τσαν (ιαπ. Σότο Ζεν), (4) Γιον Μεν Τσαν (ιαπ. Ουμμόν Ζεν) και (5) Φα Γεν Τσαν (ιαπ. Χογκέν Ζεν).
Η Σχολή Λιν Τσι έγινε η πλέον επικρατέστερη σχολή του Τσαν, χάρη στην υποστήριξη που έλαβε από τους μορφωμένους και την αυλή. Πριν από την δυναστεία Σουνγκ, η Σχολή Λιν είναι αφανής και ελάχιστα είναι γνωστά για την αρχική ιστορία της. Η σχολή Ριντζάι Ζεν (κινέζικα Λιν Τσι) εισήχθηκε στην Ιαπωνία από τον Ιάπωνα ιερέα Ενσάι το 1191. Ο Βουδισμός Ριντζάι δίνει έμφαση στην χρήση των κοάν, παράδοξων αινιγμάτων ή ερωτήσεων που βοηθούν τον ασκούμενο να ξεπεράσει τα συνηθισμένα όρια της λογικής. Τα κοάν συχνά παρομοιάζονται με τις κραυγές ή τα χτυπήματα από τον δάσκαλο, που έχουν σκοπό να προκαλέσουν άγχος το οποίο οδηγεί στην στιγμιαία αντίληψη της αλήθειας.
Η Σχολή του Βουδισμού Σότο (κινέζικα Τσάο-τουνγκ) είναι μια άλλη σχολή Ζεν που μεταφέρθηκε από την Κίνα στην Ιαπωνία. ΈΦθασε στην Ιαπωνία το 1127 με την επιστροφή του δασκάλου Ντογκέν από την Κίνα. Η σχολή Σότο τονίζει το ζαζέν, ή τον διαλογισμό σε καθιστή στάση, σαν μέσον για την επίτευξη της φώτισης. Ο ασκούμενος του Σότο ενθαρρύνεται να αδειάζει τον νου του από όλες τις σκέψεις και τις ιδέες, χωρίς να κάνει καμιά προσπάθεια προς την φώτιση, μέχρι η φώτιση να συμβεί από μόνη της.
Η σχολή Ριντζάι Ζεν και η σχολή Σότο Ζεν έφθασαν στην Ιαπωνία το 12ο αιώνα και στην αρχή του 13ου αιώνα αντιστοίχως. Και οι δυο σχολές συνεχίζουν να ακμάζουν μέχρι σήμερα. Ενώ στην Κίνα το Τσαν παράκμασε μετά την περίοδο Σουνγκ, στην Ιαπωνία, ως Ζεν, άρχισε να ακμάζει εκ νέου. Ο Ντογκέν Ζεντζί, που έφερε την παράδοση Σότο στην Ιαπωνία, και οι Εϊσάι Ζεντζί, Σιντσί Κακουσίον, Σομύο και άλλοι της παράδοσης Ριντζάι, μαζί με λίγους Κινέζους δασκάλους του Τσαν που κλήθηκαν στην Ιαπωνία ίδρυσαν την παράδοση του Ζεν.
